Oorlogsmonumenten vertellen
De Tweede Wereldoorlog ligt ruim 75 jaar achter ons, maar de herinneringen er aan zijn nog altijd sterk. Met gefilmde verhalen van ooggetuigen of nabestaanden achter zes oorlogsmonumenten, houden we de herinneringen aan de WO2 levend en betekenisvol voor iedereen. Door middel van het project ‘oorlogsmonumenten vertellen’, in de vorm van mini-documentaires, bevorderen we de instandhouding en verspreiding van kennis en bewustwording over de jaren 40-45 in de gemeente Hollands Kroon. Bekijk nu de mini-documentaires, over bezetting, vervolging, verzet, verraad, onderduik en bevrijding.
Ontwikkeling en realisatie van de mini-documentaires door Uitgeverij Peter Sasburg. Meer informatie over het project Oorlogsmonumenten Vertellen?
Bekijk hier alle Mini-documentaires:
Oorlogsmonumenten vertellen - trailer
1. Oorlogsmonument Marten Snoodijk
Locatie: Begraafplaats Zandburen - Noordburenweg 15, 1777 NB Hippolytushoef
Het oorlogsmonument in Hippolytushoef voor verzetsheld Marten Snoodijk. Marten Snoodijk is geboren op 17-3-1914. Hij is doodgeschoten door de Duitse commandant Jürgen Hinrichsen op Wieringen op 26 april 1945. De bijnaam van de Duitse commandant was ‘het scheermes’.
Het graf is uitgevoerd in natuursteen en heeft de vorm van de brug, bij Van Ewijcksluis aan de Korte Afsluitdijk. Het ontwerp was van de Wieringer architect Bouke Zandstra.
Op 2 augustus 1945 werd Marten Snoodijk herbegraven op de begraafplaats Zandburen in Hippolytushoef. Het oorlogsmonument/graf werd onthuld door burgemeester L.C. Kolff. De tekst op het monument luidt; ‘Gevallen voor het vaderland. Zijn leven was dienen. In dankbare herinnering’.
Het oorlogsmonument/graf is geadopteerd door basisschool H. Henricus in Hippolytushoef.
Achtergrondinformatie bij de mini-documentaire
Notaris Obreen en z’n dochter Letty, waren actief in de NSB op het eiland Wieringen. Letty was goed bevriend met de burgemeestersdochter Nicolien Kollf. Ze hielden van pleziertochtjes in een zeilbootje op het Amstelmeer en hadden allebei mooie kleren. Chic zijn en vrolijkheid, dat was voor de meisjes geweldig. Maar Letty was ook vaak impulsief en wild.
In 1941 werd Letty verliefd op de Duitse grensbewaker Heinrich Klatte, die verbleef op Oosterland. Ze kregen samen een kind, Heinz Hendrik. In 1943/1944 leerde Letty de Duitse commandant Jürgen Hinrichsen kennen op Wieringen. Ook wel ‘het scheermes’ genoemd, door z’n brute optredens. Ze kregen verkering en hij was regelmatig op bezoek bij de familie Obreen.
Op 8 mei 1945 werd ze gevangengenomen op verdenking van collaboratie met de Duitsers.
De achtergrondinformatie is geschreven door Peter Sasburg, copyright Uitgeverij Peter Sasburg.
Bekijk de mini-documentaire:
2. Oorlogsmonument Westerland
Locatie: Westerlanderlaan, 1778 KT Westerland
Het oorlogsmonument herinnert de inwoners van Wieringen aan de 27 burgers, die tijdens de jaren 40-45 zijn omgekomen.
Het jongste slachtoffer was het 4-jarige meisje Pietje de Vries (geboren 28-7-36). Zij werd op de Westerlandlaan door bomscherven van een Engels vliegtuig dodelijk getroffen op 21 augustus 1940. Pietje werd begraven op het kerkhof van de Westerlander kerk. Het graf is nog aanwezig. De naam van Pietje de Vries staat op een plaquette van het oorlogsmonument.
Het monument is een obelisk van natuursteen, geplaatst op een voetstuk met aan vier kanten teksten en namen. Ontwerp van de architect Bouke Zanstra. Het staat aan de Ventweg, parallel aan de Rijksstraatweg N99. Tekst op het monument luidt; ‘ Zij vielen ten gevolge van het oorlogsgeweld, 1940-1945’.Op 4 mei 1947 werd het oorlogsmonument onthuld door burgemeester L.C. Kolff, ter nagedachtenis aan de 27 burgerslachtoffers.
Het oorlogsmonument is geadopteerd door basisschool H. Henricus in Hippolytushoef.
Mini-documentaire, copyright Uitgeverij Peter Sasburg.
Achtergrondinformatie bij de mini-documentaire
Pietje liep samen met haar moeder Geertje en 5-jarige zus Jantje op de Westerlandlaan, toen de bom viel. Jantje bleef ongedeerd. Moeder raakte zwaargewond. Zij had een verbrijzeld been en moest naar het ziekenhuis. Door het lange herstel van Geertje kon ze haar dochter Pietje nooit meer zien. Buurvrouw Catharina Doves raakte ook zwaargewond en overleed voor haar huis. Ze werd 59 jaar oud. Ook haar naam staat op het oorlogsmonument en haar grafsteen staat nog op het kerkhof van de Westerlander kerk.
Er vielen die middag nog negen bommen op een nabijgelegen weiland. Twee paarden werden daardoor gedood, een boerderij beschadigd en de ruiten van omliggende woningen vernield. Vier personen werden door de bomscherven licht gewond.
De achtergrondinformatie is geschreven door Peter Sasburg, copyright Uitgeverij Peter Sasburg.
Bekijk de mini-documentaire:
3. Namenmonument Joods Werkdorp
Locatie: Voormalig Joods Werkdorp Nieuwe Sluis - Nieuwesluizerweg 42, 1774 PE Slootdorp
Het namenmonument op het terrein van het voormalig Joods Werkdorp maakt onderdeel uit van het Herdenkingsmonument 1989. Het bestaat uit een halve cirkel van staal om de bestaande stenen zuil heen. Op die halve cirkel zijn 197 herdenkingssteentjes gelegd met de namen van 197 vermoorde joodse vluchtelingen, afkomstig uit het Joods Werkdorp.
Die halve cirkel van staal verbeeldt de vroegere situering van houten barakken achter gemeenschapshuis Joods Werkdorp. Hier woonden en werkten jongens en meisjes uit onder andere Duitsland, Polen en Oostenrijk.
Deze vluchtelingen hebben geen eigen graf, maar door de geplaatste steentjes is er voor hen toch een herdenking gekomen.
Op basis van een joodse traditie kan elke bezoeker ook zelf een steentje neerleggen op het geplaatste herdenkingssteentje. Uit respect voor het slachtoffer en zodat de naam niet wordt vergeten en zijn gelijkwaardigheid als mens wordt erkend.
Het Namenmonument werd onthuld door burgemeester Rian van Dam van de gemeente Hollands Kroon, in aanwezigheid van de twee initiatiefnemers Marieke Roos en Ina Hoogenbosch-Glas op 6 oktober 2021.
Het herdenkingsmonument op de zuil heeft een bronzen plaquette waarop in reliëf, een hand met zeven gebroken halmen zijn afgebeeld. De halmen staan symbool voor een bloeiende gemeenschap, waaraan na zeven jaren plotseling een einde kwam. Dat was na de ontruiming in 1941. De plaquette is ontworpen Leo Ellermeijer, oud-ambtenaar recreatie en cultuur, van de gemeente Wieringermeer.
Het herdenkingsmonument werd onthuld door burgemeester J.F.G. Knorr en twee oud-werkdorpers G. Laske en P. Schwarzschild, op 9 november 1989.
Achtergrondinformatie bij de mini-documentaire
Herbert Tombowski en Herta Stern waren allebei gevlucht uit nazi-Duitsland in 1939. Ze konden een plek krijgen in het Joods Werkdorp in hetzelfde jaar. Herbert volgde een opleiding in de landbouw en Herta ging aan het werk in de huishouding. Ze leerden elkaar beter kennen op het werkdorp en raakten verliefd. Onafscheidelijk waren ze op de sport- en culturele activiteiten.
Zowel Herbert als Herta konden na de ontruiming van het werkdorp in maart 1941 blijven. Eind juli 1941 hadden ze een onderduikplek gekregen op de boerderij van de familie Glas-Pijper aan de Gouwe, gemeente Hoogwoud en ze trouwden ook nog in hetzelfde jaar. In 1942 verhuisden ze weer, omdat de Duitsers de kuststreek ‘jodenvrij’ wilden hebben. Uiteindelijk werden ze toch opgepakt. Herbert ging op transport naar kamp Flossenburg en werd daar vermoord in april 1945. Hij was nog maar 26 jaar. Herta werd vermoord in kamp Bergen Belsen in mei 1945, 22 jaar oud.
De achtergrondinformatie is geschreven door Peter Sasburg, copyright Uitgeverij Peter Sasburg.
Bekijk de mini-documentaire:
4. Oorlogsmonument Anna Paulowna
Locatie: Burgemeester Mijnlieffstraat 1, 1760 AA Anna Paulowna
Het oorlogsmonument/plaquette in Anna Paulowna herinnert aan drie verzetsmensen: bloembollenkweker Pieter Bergman, huisschilder Leendert Pieterse en bloembollenkweker Cornelis Colijn.
Het filmscript van de te maken mini-documentaire is onder meer gebaseerd op persoonlijke verhalen van nabestaanden van Pieterse en Bergman.
Achtergrondinformatie bij de mini-documentaire
Marjoke en Leendert hebben hun opa Leendert Pieterse nooit gekend. Verhalen over hem en z’n vrouw Cornelia werden verteld door hun vader Jan. Jan wilde eigenlijk niet praten over de oorlog. Wel heeft hij z’n kinderen uitgelegd dat vrijheid, gerechtigheid en onafhankelijkheid belangrijk waren in het leven. Jan was, als oud-militair, actief in het verzet. Zijn vader Leendert was hoofd van de LO in Breezand. Ze hadden regelmatig onderduikers in huis en ook was hij op zoek naar andere betrouwbare adressen. Opa werkte ook samen met Cornelis Colijn. Door verraad werd Leendert opgepakt en gedeporteerd naar kamp Sachsenhausen en kamp Buchenwald. Op 4 april 1945 werd hij doodgeschoten.
Fusillade te Zwanenburg
Hanneke Muntjewerf vertelt over haar vader Pieter Bergman, die op een boerderij in Anna Paulowna onderduikers had en ook hulpverleende aan een sabotagegroep uit Den Helder. Z’n boerderij was een vergaderplek voor de Binnenlandse Strijdkrachten en een bergplaats voor wapens en munitie. In een nabijgelegen schuur werd geoefend met stenguns. Door verraad werd Pieter gearresteerd en gefusilleerd in Zwanenburg op 19 februari 1945.
Pieter Bergman, 25 jaar, was verraden en gearresteerd door de Sicherheits Dienst op de boerderij, 5 februari 1945. Van z’n vrouw Aaltje had hij geen afscheid genomen en een fotootje van z’n zoontje Peter, wilde hij niet meenemen. Door de grote schrik kon hij geen woord meer uitbrengen. Pieter kwam in de gevangenis terecht in Amsterdam. Daar werd hij 14 dagen later opgehaald, met nog negen andere jongemannen. In een vrachtwagen gingen ze naar Zwanenburg. Ze wisten eerst niet wat er zou gebeuren, maar ter plekke werd duidelijk dat ze werden doodgeschoten. Zonder enige vorm van proces. De fusillade was een vergelding voor een schietpartij twee dagen eerder tussen verzetsmensen en bezetters, waarbij twee Duitsers waren omgekomen. Het vuurpeloton stond onder leiding van de beruchte SS commandant Johann Stöver, die vervolgens de oudere mannen uit het dorp de opdracht gaf langs de tien gefusilleerde mannen te lopen. Hij dreigde, ook tegen de aanwezige vrouwen en kinderen: “Hierheen kijken, anders leggen we jullie ernaast!”.
Een begrafenisondernemer heeft de slachtoffers begraven in het duingebied bij Overveen. In 1950 werd commandant Stöver tot de doodstraf veroordeeld. Een jaar later werd dat door gratie van Koningin Juliana omgezet in levenslang en in 1959 werd het 25 jaar gevangenisstraf. Toch werd hij eind 1960 onverwachts vrijgelaten en keerde hij terug naar Duitsland. Voor de nabestaanden van Pieter Bergman nog steeds moeilijk te begrijpen.
Bron: Herdenking Eere Begraafplaats, Bloemendaal, november 1945. De achtergrondinformatie is geschreven door Peter Sasburg, copyright Uitgeverij Peter Sasburg.
Bekijk de mini-documentaire:
5. Oorlogsmonument Wieringerwerf
Locatie: Naast de Christus Koningkerk aan de Professor Granpré Molièrestraat Terppad, 1771 AE Wieringerwerf
Oorlogsmonument Wieringerwerf herinnert de inwoners van de Wieringermeerpolder aan de burgerslachtoffers, militairen en verzetsmensen, die in de jaren 40-45 zijn omgekomen.
De mini-documentaire is onder meer gebaseerd op de gevolgen van de onderwaterzetting van de polder op 17 april 1945.
Onderwerpen die terugkomen in de mini-documentaire
Tineke Iwema-Rispens, 18 jaar in 1945, vertelt het verhaal over het verlaten van de polder en wat dat betekende voor haar familie. Broer Klaas werd bij het verlaten van de polder gevangengenomen omdat hij geen Persoonsbewijs en Ausweis bij zich had. Met andere gearresteerde polderbewoners moesten ze op de fiets naar de gevangenis in Hoorn. Onderweg was hij getuige van de moord op Adrie de Graaf, die bij Wognum werd doodgeschoten door twee Landwachters. Truus Admiraal, 5 jaar in 1945, vertelt over de verschrikkelijke gebeurtenis die haar moeder en broertje, 9 dagen oud, overkwam. Een dag voor de onderwaterzetting waren moeder Divera en zoontje Sjaakje al ondergebracht in een gymzaal in Winkel met nog meer kwetsbare polderbewoners. Op 17 april 1945, via Winkel, vluchtte de familie Admiraal, zwager/ chauffeur Gerbrand Bruin, de kraamhulp en een hongerkind uit Amsterdam, de polder uit in een vrachtwagentje. Op weg naar de oma van Truus in Westbeemster, werd het vrachtwagentje onverwachts beschoten door Engelse vliegtuigen in de buurt van Schermerhorn. Moeder en zoontje waren op slag dood. Vader Maarten, dochter Truus, de kraamhulp en het hongerkind overleefden de aanval. Gerbrand Bruin overleed ’s avonds aan z’n verwondingen. Divera en Sjaakje werden samen begraven op de begraafplaats van Westbeemster op 20 april 1945.
Huzaar Pieter Paulusse (1905-1940)
Op het oorlogsmonument in Wieringerwerf staan opmerkelijke namen van onder meer verzetsmensen die streden voor onze vrijheid. Op dat monument staat ook de naam vermeld van Pieter Paulusse. In 1933 verhuisde hij van ‘s-Heer Arendskerke naar Wieringen en werkte vanaf 1937 bij boeren in de Wieringermeer. Toen Nederland in 1939 de mobilisatie afkondigde in verband met dreigend oorlogsgevaar, meldde Pieter zich aan als reservist voor de cavalerie bij de Alexander Kazerne in Den Haag. Hij moet een geoefend paardrijder zijn geweest, want hij werd direct opgenomen in het leger, als huzaar. Pieter kreeg een eigen paard en als lichtbewapende ruiter kon hij ook vechten te paard. Als het nodig was zou hij het land en onze vrijheid verdedigen.
De Duitse luchtmacht bombardeerde echter de kazerne op 10 mei 1940. Daarbij kwamen onder meer 66 huzaren om het leven, waaronder ook Pieter Paulusse. Meer dan 100 paarden raakten zo ernstig gewond dat ze moesten worden afgemaakt. Voor de overlevenden was het een verschrikkelijke gebeurtenis. Pieter en de andere huzaren werden begraven op het Militaire Erehof van de Algemene Begraafplaats in Den Haag. Op een plaquette is ook zijn naam vermeld. In 2016 werd een oorlogsmonument onthuld voor alle omgekomen militairen dat is geadopteerd door het Vrijzinnig-Christelijk Lyceum. Dat zou Pieter zeker kunnen waarderen.
Bron: Nederlands Instituut Militaire Historie. De achtergrondinformatie is geschreven door Peter Sasburg, copyright Uitgeverij Peter Sasburg.
Bekijk de mini-documentaire:
6. Oorlogsmonument Nieuwe Niedorp
Locatie: Nieuwe Niedorp
Het oorlogsmonument/grafsteen in Nieuwe Niedorp herinnert aan een joods meisje. Op initiatief van zoon Jaap de Vries werd op de grafsteen van z’n ouders (Hein de Vries en IJtje Rezelman) ook de naam van Loesje Pinto toegevoegd. Jaap en Wijntje de Vries waren de onderduikouders van Loesje Pinto en wilden haar hiermee gedenken.
Het filmscript van de te maken mini-documentaire, is onder meer gebaseerd op de moed van de onderduikouders die met gevaar voor eigen leven, een 5-jarig joods meisje in huis namen.
Achtergrondinformatie bij de mini-documentaire
De dochters Loes en Liesbet, van Jaap en Wijntje, vertellen het verhaal over het dagelijks leven in de oorlogsjaren, er waren nog meer onderduikers in huis, en het verraad van Loesje. De 17-jarige kleindochter Zonne van Loes, vond als kind een leesboekje van Loesje op zolder. Een indrukwekkend moment. Ze vertelt dat ze ter nagedachtenis aan haar een werkstuk op de lagere school had gemaakt.
Loesje ging op transport naar Westerbork en werd vermoord in Auschwitz. Buurjongen Piet Groes heeft het zien gebeuren toen Loesje werd opgehaald door twee politieagenten. Hij vertelt over deze verbijsterende gebeurtenis.
Jaap en Wijntje de Vries kregen in 2002 postuum een Yad Vashem onderscheiding en werden zodoende geëerd voor de onderduikhulp aan Loesje Pinto.
Vrijdenkers
Dominee Schermerhorn was sinds de jaren ’20 al bekend als voorstander van het ‘vrijdenken’, met als doel de mens te bevrijden van vooroordelen en het bevorderen van verdraagzaamheid en solidariteit. Als inspirator van een zelfbesturende commune die was opgericht in 1903, streed hij tegen kerk, kroeg, kapitaal, krijgsmacht en koningshuis. Het is daarom niet verwonderlijk dat er tussen de leden van de Vrijdenkers Vereniging (sinds 1856), afdeling Alkmaar en omstreken, nogal wat dienstweigeraars zaten en leden die bereid waren joodse onderduikers in huis te nemen. Ze deden dat in nauwe samenwerking met de Amsterdamse Studenten Groep.
Zo werd een aantal maanden na Loesje Pinto nog een zesjarig joods meisje, Louise Sachs, ondergebracht in Winkel bij Cor en Maartje Lodder. Louise en Loesje hebben samen gespeeld, want de vrijdenkers-families De Vries en Lodder waren bevriend en kwamen regelmatig bij elkaar. Louise was met een koffertje en een pop in haar hand op het perron gezet in Noord-Scharwoude. Maartje Lodder zette haar achter op de fiets en zo reden ze naar huis. Dochtertje Ans, ook zes jaar, reed daar rond op een driewieler en vroeg meteen of Louise, schuilnaam Wiesje de Bruin, op haar fietsje wilde rijden. Dat was goed. Door de hulp van haar onderduikouders heeft Louise de oorlog overleefd. Voor Louise en Ans was dit het begin van een vriendschap die in april 2023 meer dan tachtig jaar bestaat.
Bron: boekje Gebroken Licht, Louise Joseph-Sachs, 2021. De achtergrondinformatie is geschreven door Peter Sasburg, copyright Uitgeverij Peter Sasburg.
